U čast prve međunarodne auto-trke u Srbiji

U periodu između dva svetska rata Beograd je bio domaćin nekoliko značajnih međunarodnih sportskih takmičenja. Ona su imala za cilj, osim sportskog karaktera, promovisanje Beograda kao evropske metropole i dolazak stranih turista. Jedno takmičenje koje je privuklo pažnju građana Jugoslavije, ali i čitave Evrope, bile su trke automobilista i motociklista održane 1939. godine u Beogradu.

Trećeg septembra, pre 60 godina, u čast rođendana kralja Petra Drugog Karađorđevića održane su na stazi oko Kalemegdana prve beogradske Međunarodne automobilske i motociklističke trke, a organizatori su bili Automobilski klub Kraljevine Jugoslavije i list “Politika”. Pred oko 75.000 gledalaca (od kojih 5700 na tribinama) izvezeno je pet motociklističkih i četiri automobilske trke.

Specijalni vozovi
Dok su se Nemci uveliko spremali za rat, širom Jugoslavije iz aviona su izbacivani leci kojima je stanovništvo pozivano da iskoristi povlastice koje je Ministarstvo saobraćaja odobrilo za putovanja u Beograd na dan velike trke. Za specijalne vozove koji su organizovani iz većih gradova odobravan je popust od čak 66 odsto. Povratna karta iz Niša je koštala 72, iz Sarajeva 120, Ljubljane 145, a iz Splita 200 dinara. Ulaznica za tribine koštala je od 100 do 200, a karte za stajanje od 10 do 20 dinara. Katalog o trci s biografijama učesnika koštao je tri dinara, a u prodaju je puštena i prigodna serija poštanskih maraka. Duž staze postavljene su brojne prodavnice sendviča i pića sa strogo propisanim i svugde jednakim cenama.


Start i cilj trke bili su u ulici Maršala Pilsudskog (Tadeuša Košćuška) kod hotela “Srpska kruna” (Biblioteka grada Beograda). Staza dužine 2.974 metra vodila je nizbrdo, pored zoološkog vrta, do Dušanove ulice, pa dalje pored Zavoda za izradu vojne odeće (kasnije “Beko”), mimo Nebojšine kule, a iznad ušća Save u Dunav. Nakon toga izbijalo se u vrh Karađorđeve ulice, odakle se oštrom krivinom vozilo u usponu pored zgrade Francuskog poslanstva i ponovo stizalo do starta. Na tom mestu gledaoci su imali priliku da uživaju u posebnim atrakcijama – zbog naglog prestanka uspona trkački automobili su ovde leteli i po desetak metara kroz vazduh.


U glavnoj trci, koja bi u svakom pogledu odgovarala savremenim takmičenjima Formule 1, nastupili su svetski asovi tog vremena u bolidima "mercedesa" i "auto uniona". Na stazi dugoj 2,794 km voženo je 50 krugova. Bila je to zapravo poslednja GP trka planirana za tu takmičarsku sezonu, a pošto je dva dana ranije započeo Drugi svetski rat, posle trke oko Kalemegdana došlo je do prekida GP takmičenja koji je trajao punih sedam godina.

Zbog naglog približavanja rata i velike napetosti u Beogradu se nisu pojavili Francuzi Rober Mazo ("delaje") i Žorž Grinjar ("amilkar") kao ni Mađar Aleksander Vilhajm ("mazetari") blagovremeno prijavljeni, dok Rudolf Karačola nije bio ni najavljen zbog povrede noge.

Ogromna buka izazvana već na prvom zvaničnom treningu (31. avgusta) gotovo je preplašila Beograđane, ali i uznemirila životinje u obližnjem Zoološkom vrtu, tako da je veći broj morao da bude prebačen u lagume ispod Tašmajdanskog parka. Nakon treninga nemački trkači su obišli redakciju dnevnog lista “Vreme”, a onda završili u Skadarliji – uz ćevape, šljivovicu i crno vino.

Plavi bugati
Pred sam početak trke stigla je vest da su Engleska i Francuska objavile rat Nemačkoj. Ipak, tačno u 11 časova intonirana je himna Kraljevine Jugoslavije, pesma sastavljena od tri pesme – prva i četvrta strofa su bile iz “Bože pravde”, druga iz današnje himne Hrvatske “Lijepa naša domovino” i treća iz pesme “Napred zastavo slave” koja je danas svečana pesma Vojske Slovenije. I trke su počele.

Glavni događaj, trka “gran pri” vozila, jedina je vožena u 50 krugova (ukupno 139,7 kilometara). Nakon odustajanja Francuza i Mađara, na megdan srebrnim vozilima “mercedesa” i “Auto Uniona” u plavom “bugatiju 51” jedini je izašao Boško Milenković, bogati naslednik koji je u mladosti svirao violinu i ne radeći ništa živeo od izdavanja stanova. A onda su ga “zarazili” ljudi kojima je “benzin u krvi”, pre svih legendarni beogradski motociklista Voja Ivanišević.

Vatreno krštenje Milenković je doživeo 1932. osvojivši treće mesto u trci na avalskim serpentinama. A onda je kupio polovni “bugati 51” kakvih je proizvedeno svega četrdesetak komada. Iako ga je izletanjem sa staze u rumunskom Klužu znatno oštetio, u jedva popravljenom “bugatiju” Milenković je na stazi oko Kalemegdana zauzeo četvrto mesto. Pobedio je Tacio Nuvolari, Manfred Fon Brauhič je opravdao epitet “večitog drugog”, a trećeplasirani Miler sa prosečnom brzinom od 136 kilometara na čas odvezao je najbrži krug. Evropski prvak Lang je odustao nakon što mu je kamičak izbačen točkovima Fon Brauhičevog “mercedesa” razbio naočare.

Zatvor za organizatora
Dodela nagrada obavljena je na svečanom prijemu u prostorijama Auto-kluba čiji je predsednik bio dr Velizar Janković. Kao pobednik Tacio Nuvolari je primio pehar kralja Petra II, zlatnu plaketu, diplomu i 15.000 dinara, a “Auto Union” ga je nagradio sa 3.715,5 RM (rajhs maraka). Drugoplasirani Fon Brauhič dobio je deset, a trećeplasirani Miler 5.000 dinara. Bez nagrade je ostao Boško Milenković koji je ubrzo izgubio i čitav imetak – u šestoaprilskom bombardovanju 1941. nekoliko njegovih kuća u Knez Mihailovoj pretvoreno je u ruševine. Posle rata Milenković je radio kao vozač trolejbusa u GSP-u Beograd, a razočaran 1955. je izvršio samoubistvo.

Zbog saradnje sa fašističkom Nemačkom i organizovanja trke na Kalemegdanu uz učešće nemačkih firmi i vozača, bivši ministar saobraćaja Kraljevine Jugoslavije dr Velizar Janković posle rata je odležao tri godine u zatvoru u Sremskoj Mitrovici. Od događaja zbog kog je Janković robijao do danas na ovim prostorima nije održana više nijedna trka tog ranga. Zato 3. septembar 1939. nije značajan samo za auto-moto sport. Taj lepi nedeljni dan u Beogradu, kako piše na kraju knjige Nebojša Đorđević, bio je jedan od poslednjih trenutaka opuštanja pred katastrofu koja će uskoro zadesiti Evropu.

Ovaj događaj propraćen je prigodnom serijom od četiri poštanske marke, koje su puštene u opticaj 3. septembra, na dan održavanja trka. Marke su odštampane sa dve oznake vrednosti i u filateliji se nazivaju marke sa doplatnim viškom.

Prva vrednost označava koliko iznosi poštarina, odnosno prihod pošte, a druga označava iznos koji pripada organizatoru trke. Prilikom kupovine maraka plaćao se zbir ove dve nominale. Tako je ovo izdanje imalo dvojaku ulogu: promovisanje međunarodnog sportskog takmičenja i prikupljanje novčanih sredstava za pokrivanje troškova takmičenja.

Trke su bile priređene povodom i u čast rođendana kralja Petra Drugog, inače redovnog člana Automobilskog kluba Kraljevine Jugoslavije, koji je bio i organizator trke. Prema proceni reportera i izveštača, trkama je prisustvovalo 75.000 Beograđana koji su na ulicama, prozorima, balkonima, krovovima, drveću i banderama pet sati posmatrali i bodrili najveće svetske asove poput Milera, Janga, Novularija…

Trke su imale za cilj i da prikažu stepen industrijskog razvoja zemalja u kojima su automobili i motori proizvedeni.

Koliki je značaj pridavan ovoj manifestaciji pokazuje i želja organizatora da ove trke postanu tradicionalne pa je takmičenje dobilo naziv „Prve međunarodne auto i moto trke”, kako stoji odštampano i na sve četiri poštanske marke.

Da je želja organizatora bila promovisanje Beograda i kao turističke destinacije pokazuju motivi. Pored motora i automobila koji su učestvovali na trkama, prikazane su znamenitosti grada. Ovo je ujedno naša prva serija na kojoj su ove dve teme spojene i smatra se jednim od najlepših izdanja maraka u Kraljevini Jugoslaviji.

Na marki nominale 50 para plus 50 para motiv je motor sa prikolicom i spomenik „Pobednik” Ivana Meštrovića, na marki nominale jedan dinar plus jedan dinar prikazan je automobil marke „union” i spomenik „Pobednik” sa delom Kalemegdana, na marki nominale 1,50 dinara plus 1,50 dinara prikazan je motociklista i deo Saborne crkve, dok je na marki nominale dva plus dva dinara prikazan automobil marke „mercedes” i kula Nebojša. Na osnovu ovih nominala kupac je plaćao dvostruku cenu od cene poštarine.

Štampano je po 200.000 komada maraka od svake vrednosti, ali ih je prodato ispod polovine, po 80.000 komada u proseku, tako da organizator nije dobio očekivana novčana sredstva. Jedan od razloga što nije bila veća prodaja leži u činjenici da su marke svega pet meseci bile na poštama nakon čega su povučene i nisu mogle više da se koriste za plaćanje poštanskih usluga. Ostatak je spaljen.

Pored prigodnih koverata, filatelisti su pravili i prigodne karte prvog dana, a Ministarstvo pošta izdalo je i 200 ministarskih albuma.

Tekst povodom 60 godina od trke: "Glas Javnosti"

Prigodna poštanska serija povodom auto i moto trka u Beogradu 1939. godine i FDC koverat