Za kraljevski odmor

Zbog blagotvornih voda i okrepljujućeg vazduha, u banje su dolazili naši vladari iz dinastija Obrenović i Karađorđević sa članovima svojih porodica, a za njima i elitni gosti poput bogatih industrijalaca i trgovaca, političara, glumaca, pisaca i drugih javnih ličnosti. Istorija nekolicine srpskih banja započinje samo godinu dana posle oslobođenja od Turaka 1833, kada je Slovak dr Karlo Pacek nagovorio kneza Miloša da se njihove vode pošalju u Beč na prvo naučno ispitivanje. Čim je potvrđeno da su "celitelne", dr Pacek je izradio prva uputstva za njihovu primenu. Ubrzo posle toga, baron Zigmund Herder, načelnik Saksonskih rudokopa, na licu mesta je analizirao brestovačku, a kasnije i vode drugih banja, pa kad je potvrđena njihova lekovitost, predložio je izgradnju kupatila "radi lečenja i oporavka naroda".

Razvoj banjskog turizma u Srbiji neodvojiv je od knjaza Miloša koji je na kupanje najradije odlazio u Brestovačku Banju i Sokobanju, gde je sebi sazidao i konake, ali je najviše voleo da pije bukovički "kiseljak". Kada se, posle dvadesetogodišnjeg progonstva, 1858. godine vratio na presto, najpre je otišao u svoju omiljenu Sokobanju u kojoj je doneo pravila o uređenju banja, a onda u banju pod Bukuljom da se napije "kiseljaka". Tamo je podigao crkvu Svetoga Aranđela, kao i grad koji se kasnije spojio s Banjom i po njegovoj želji dobio ime – Aranđelovac. Već ostareli knez započeo je impozantnu građevinu, buduće "Staro zdanje", jedini hotel u Srbiji koji su gradile dve protivničke dinastije.

„Turistička sezona Sokobanje u Miloševo vreme počinjala je u proleće i trajala do prvih prohladnih dana. Banja je bila na glasu. Decenijama je u nju dolazio otmeniji svet, ugledni trgovci, činovnici, poznati glumci i pisci... Na banjskom šetalištu mešali su se zubuni i suknje seoskih žena sa libadama gradskih gospođa, a kasnije, pred kraj veka, i sa gošćama iz inostranstva obučenim po poslednjoj evropskoj modi. Na glavnom šetalištu i obližnjim ulicama bilo je 17 mehana i oko 40 zanatlijskih radnji.”

Iako su dosta ulagali u uređenje domaćih banja, Milošev naslednik knez Mihajlo i njegovi sinovi, kralj Milan i kralj Aleksandar Obrenović, radije su odlazili u evropske banje koje su u to doba pružale daleko veći komfor i bolje provod. Ipak, Milanova vladavina se, pored ostalog, pamti i po nezaboravnim balovima u "Starom zdanju", a zna se i da je s bratom Aleksandrom odlazio u Nišku banju. Lek za sterilitet kraljica Draga potražila je kod čuvenog dr Petra Dojića, lekara Ribarske Banje u čijem je kupatilu specijalno za nju izgrađena kada s porcelanskim pločicama.

I u Banji Koviljači postoji znamenita kada, i danas jedna od njenih ekskluzivnijih ponuda. Napravljena je 1908, specijalno za kralja Petra I Karađorđevića, koji je iz državne kase finansirao izgradnju sumpornog kupatila, pravog ukrasa Banje i omiljenog motiva na njenim razglednicama. Za razliku od nekih drugih banja u Srbiji, u kojima su gosti provodili burne noći, ovde "o nekom veselju, besu, lumpovanju i kockanju, nije bilo ni govora". Ironijom sudbine, naslednik kralja Petra, kralj Aleksandar I Karađorđević, vlastitim sredstvima podigao je elitnu banjsku dvoranu – Kur salon, u kojem je, pored plesne sale, restorana, čitaonice, pivnice i kluba, otvorena – prva kockarnica na Balkanu.

Lekovite vode Vrnjačke banje pili su Aleksandar Obrenović, kao i Petar I, Aleksandar I i Petar II Karađorđević, koji su je i učinili kraljevskom i elitnom banjom Srbije. Prelaskom u državnu nadležnost osamdesetih godina XIX veka, ona naglo počinje da se razvija. Bogatiji ljudi iz okolnih mesta ovde dižu vile i pansione, a prva među njima bila je vila generala Jovana Belimarkovića, koja je i danas jedan od prepoznatljivih simbola Banje. Banjska ponuda kompletirana je pronalaskom izvora "Snežnik" 1916, kao i kaptažom izvora "Slatina" 1935, kad je izgrađena i zgrada termalnog kupatila. A osnovu raskošnog parka sa rundelama u baroknom stilu postavio je Čeh Josip Paris, vlasnik čuvenih cvećara u Beču i Mariboru.

Vrnjci su odvajkada bili poznati po razuđenom kulturnom životu, kermesima, koncertima ozbiljne muzike, pozorišnim gostovanjima, kao i po rekordnoj poseti gostiju. Prvi bazen u Srbiji izgrađen je upravo ovde, 1936, a zabeleženo je i da su "tih godina dame u dugim haljinama igrale kriket, vojni orkestar zabavljao je goste u parku, dok su za lovce organizovane hajke na obližnjem Goču. Sokolari su na smotrama strpljivo demonstrirali svoje veštine. Banja je već imala prvu polikliniku, železnicu i uveliko se igrao tenis..."

Prvi zvanični gost Brestovačke banje bila je kneginja Ljubica, a knjaz Miloš je tamo dočekivan uz velike počasti. Njegov naslednik na prestolu, knez Aleksandar Karađorđević, toliko je u njoj boravio da je počela da liči na letnju prestonicu Srbije. Podigao je i raskošan dvorac u kome se, po ugledu na evropske vladare, živelo prema ceremonijalu uobičajenom za letnje rezidencije. A današnju vilu "Toplicu", centar banjskog medicinskog bloka, podigao je kralj Petar I Karađorđević.

Ovaj vladar je bio najdraži gost Ribarske banje na čijim je toplim izvorima ublažavao svoju čuvenu kostobolju. Odsedajući na prvom spratu vile "Srbija", kralj Petar je tu dolazio do kraja života, s prekidom za vreme Prvog svetskog rata. Osim kraljeve kade, sačuvano je i stepenište, upola niže od uobičajenog, kojim je silazio do vode. U spomen na to vreme, kraljeva bronzana skulptura u prirodnoj veličini postavljena je na klupi u parku. Za Ribarsku banju vezana je anegdota o ruskom dobrovoljcu, nesrećno zaljubljenom plemiću Nikolaju Nikolajeviču Rajevskom, koji je stradao u borbi s Turcima na Adrovačkom visu. Na mestu njegove pogibije podignuta je kapela koju redovno posećuju gosti Banje, a njegova sudbina bila je inspiracija Lavu Tolstoju za lik grofa Vronskog, slavnog junaka romana Ana Karenjina.

Posle islandskih gejzira, Vranjska banja ima najtopliju vodu u Evropi – čak 96 stepeni celzijusa. To je razlog zbog kojeg je kralj Petar I Karađorđević u dva navrata vodu Ribarske banje zamenio vranjskim izvorima. Istorijski podaci kazuju da je u to vreme u Banji vrilo od stranaca koji su uživali u južnjačkom koloritu i autentičnom orijentalnom miljeu. Restorani sa odličnim pečenjem i muzikom bili su otvoreni i danju i noću, a na sve strane svirali su ciganski orkestri i razlegali se zvuci ćemaneta i truba.

Sokobanja je, pored ostalog, poznata i po tome što je dobila prvog banjskog lekara, dr Đorđa Novakovića, koga je postavio knjaz Miloš. Tu je često boravila i kneginja Ljubica sa kneževićima Milanom i Mihailom. Spomen-česma "Tri kralja" u Niškoj banji svedoči o tome da su u njenoj lekovitoj vodi uživali kralj Milan, kralj Aleksandar Obrenović i kralj Aleksandar I Karađorđević. Ovaj poslednji upravo je iz Niške Banje krenuo na svoje poslednje putovanje u Marsej, gde je poginuo u atentatu 1934.

Pod pokroviteljstvom prestolonaslednika Aleksandra II Karađorđevića, redakcija časopisa Turistički svet, pokrenula je ambiciozan projekt "Kraljevske banje Srbije" sa istoimenom luksuznom dvojezičnom monografijom autora Zdravke Bubreško. Uz obilje nepoznatih anegdota i arhivskih fotografija, ispričana je autentična priča o osam znamenitih banja koje su svojevremeno bile mondenski i kulturni centri Srbije: Sokobanji, Banji Koviljači Vrnjačkoj, Ribarskoj, Niškoj, Bukovičkoj, Brestovačkoj i Vranjskoj banji.