Titova pesnica na mapi Istre

U vreme kada se u bivšoj SFRJ izvikivalo „Život damo, Trst ne damo”, Paja Jovanović je naslikao portret Josipa Broza koji je povodom izložbe u SANU izazvao oprečna mišljenja.

O tome da li je portret Josipa Broza Tita, naslikan 1947, nepotrebna mrlja na velikoj izložbi posvećenoj obeležavanju 150 godina rođenja slikara Paje Jovanovića u Galeriji SANU u Beogradu, postoje oprečna mišljenja. Nastao tako da veliča vladara, u momentu kada je bila aktuelna krilatica „Trst je naš“ i „Život damo, Trst ne damo“, portret pod kičicom Jovanovića prikazuje odlučnost maršala da sačuva teritoriju. Tito stoji pored stola oslonjen na stegnutu pesnicu ispod koje je mapa Istre. Međutim, kako teritorija ipak nije bila sačuvana, portret je kasnije povučen iz javne upotrebe i smešten u Narodni muzej. Ovo delo se, prema mišljenju istoričara umetnosti, ubraja u slabija ostvarenja Paje Jovanovića.

Akademik Dinko Davidov objašnjava kako epohalni značaj ove izložbe, koja daje novo viđenje stvaralaštva Paje Jovanovića, zamagljuje, po njegovom mišljenju, jedino Brozov portret:

– Smeta mi kad se na ovakvoj izložbi pojavi rad kome tu nije mesto i koji umanjuje značaj ove izložbe. Reč je o portretu Josipa Broza koji je slikan staračkom, umornom rukom Paje Jovanovića. Nevin, naivan, neobavešten posmatrač, koji ima ukusa, osetiće ogromnu razliku između drugih izloženih dela u celini i ove jedne slike. Žao mi je što ljude koji su pripremili ovu izložbu nisam mogao da uverim da bi to trebalo promeniti. Osim toga, reč je o vladaru koji je naneo velika zla srpskom narodu.

Broz na ovom portretu stoji i drži pesnicu na mapi Istre, to je važna epizoda. Tada su napravljeni propagandni plakat i fotografija a režim je iskoristio nesrećnog Paju Jovanovića da po plakatu naslika portret Tita.

Davidov ističe da su Petar Petrović, kustos Narodnog muzeja, i Miroslav Timotijević, profesor Filozofskog fakulteta, uložili veliki napor da osmisle ovu postavku i da zaslužuju sve pohvale, ali mu je žao što njegov argument nisu uvažili.

Zašto je u izbor od 97 Jovanovićevih radova, koji se mogu videti u Galeriju SANU, uvrstio i ovaj portret Josipa Broza Petar Petrović, kustos Narodnog muzeja u Beogradu, u izjavi za „Politiku” objašnjava ovako:

– Mi bismo publiku slagali ako bismo prikazali samo najuspešnija dela Paje Jovanovića. Hteli smo da damo pravu sliku umetnika, dakle da ga predstavimo i sa nekim manama. Paja Jovanović je bio pozvan da u društvu mladih umetnika portretiše Broza na dvoru. Drugo, to je stojeći, a ne sedeći portret što je bilo primereno ostalim portretima vladara na izložbi koje je Paja naslikao u stojećem položaju, kao što su stojeći portreti kralja Aleksandra i Franca Jozefa. Ako izložite slike svih vladara koji stoje, a stavite jednog koji sedi to onda ne bi bilo u redu. Na portretu se vidi vladar nove države, njegova energičnost se ogleda u tome što on ustaje sa stolice i pesnicu drži na mapi Istre. Priča se da je portret urađen po plakatu i to objašnjava zašto je umetnik malo slabiji u nekim slikarskim rešenjima.Jovanović je bio slikar određenog istorijskog trenutka. Ovaj portret nije loš, može se reći samo da je slabiji, jer ni za jednu sliku Paje Jovanovića ne možete reći da je bila loša.

Na pitanje da li je Jovanović mogao da odbije da slika maršala, Petrović navodi da je slikar mudro ocenio situaciju, da je bio stari gospodin, ljubazan i odličan psiholog. On to nije mogao da odbije jer je morao da se vrati nazad u Beč, trebalo je da dobije pasoš i sva sledovanja kao zaslužan umetnik – objašnjava Petrović.

U tekstu kataloga koji prati izložbu, čiji je autor prof. dr Miroslav Timotijević o nastanku dotičnog portreta se navodi:

„Paju Jovanovića pozivaju sa još desetak slikara da portretiše Broza, sa zadatkom da se proizvede nova ikona novog poretka. Slikar pominje da su uslovi za rad bili loši, posebno se žaleći na osvetljenje i mesto koje mu je bilo dodeljeno, što mu nije dozvoljavalo da napravi dobre skice, od kojih su neke sačuvane. Portret je kako slikar ističe ateljerska konstrukcija. Zasnovan je na vizuelizovanju odlučnog, harizmatičnog vođe u miru i u ratu, tvorcu nove Jugoslavije. Mada je Broz pozirao sedeći, Jovanović ga je naslikao kao stojeću figuru u sivomaslinastoj maršalskoj uniformi. Ideja o dvojnoj funkciji maršala iskazana je oveštalim stereotipom figure postavljene pored stola koja iskazuje istovremeno ideju o vita activa i vita contemplativa. I odlučan iskorak. Središnja ideološka tačka kompozicije, ono što se u starom pojmovnom aparatu akademske umetnosti nazivalo ’efektom’, usmereno je na simboliku šake, odlučno postavljenu na sto sa mapom na kojoj je prikazana zona B sa Trstom i okolinom, koja je u to vreme bila sporna u spoljnoj politici nove države.”

Bizaran Brozov portret

U knjizi utisaka na izložbi slika Paje Jovanovića koja je veoma posećena, pored brojnih pohvala izdvaja se analiza karikaturiste Borislava Stankovića Stabora:

„Portret Josipa Broza je verovatno zbog starosti slikara izveden na bizaran način. Što zbog Brozovog kratkotrajnog poziranja, što zbog slikareve drhtave ruke i netačne percepcije lika rezultat je sledeći:

Desno maršalovo oko izgleda veštačko, znači nepogođeno, desna maršalova ruka je naslikana tvrda kao batina, a desna maršalova noga se ne vidi kao da je nema.”