170 godina javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji

Organizovanje poštanskog saobraćaja na svojoj teritoriji jedna je od osnovnih karakteristika državnosti i ekonomskog razvoja društva. Ovog meseca navršava se značajna godišnjica – 170 godina od uvođenja javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji. U Beogradu je maja 1840. godine, tačan datum nije poznat, otvorena prva pošta u Srbiji. Pošta Srbije preduzela je niz aktivnosti da svečano i dostojanstveno obeleži ovaj jubilej. U pripremi je reprezentativna i luksuzna monografija o bogatoj istoriji srpske pošte. Dovoljno je reći da je, u okviru istorijskih okolnosti, ona funkcionisala u Temišvaru u Rumuniji i na Krfu u Grčkoj. Kako najavljuje generalni direktor Pošte Srbije Goran Ćirić, filatelistička izložba u Galeriji SANU u Beogradu biće, takođe, jedno od obeležja proslave jubileja. Tradicionalno izdanje poštanskih maraka pod nazivom „Dan marke” imaće kao motiv prvu javnu poštu u Srbiji.

Na osnovu Hatišerifa – Sultanove povelje iz 1830. i 1833. godine Srbija je ostala u zavisnom položaju od Turske, ali je dobila izvestan stepen unutrašnje nezavisnosti i pravo uređenja poštanskog saobraćaja na svojoj teritoriji. U odredbi koja se odnosi na regulisanje pošte stoji: „Ako pomenuti narod nađe za potrebu da, u svom posebnom interesu, ustanovi poštu za pisma, vlast moje Visoke Porte neće mu u tome smetati”.

Postanska karta Kneževine Srbije iz 1880. godine

Pre 1840. godine u Srbiji još nije bilo organizovane javne poštanske službe, ali pri Kneževoj kancelariji postojala je kurirska služba, koja je preko glasnika, koji su se zvali tatari, prenosila zvanične poruke i pisma po zemlji. Radi bržeg prenosa pošte, tatari su koristili mrežu menzulana – usputnih stanica na pojedinim putnim pravcima, u kojima su mogli dobiti hranu, konak, odmorne konje ili pratioce za dalje putovanje. Najvažnije menzulane nalazile su se duž „carigradskog puta”, od Beograda do Niša. Prepiska sa inostranstvom bila je u nadležnosti Kneževe kancelarije.

Sa druge strane, poštanski saobraćaj za građane nije postojao, pa su privatna pisma stihijski prenosili razni trgovci, putnici, glasnici, a verovatno su i sami tatari preuzimali pošiljke radi dodatne zarade.

Pripreme za uvođenje javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji počele su 1835. godine nakon donošenja Sretenjskog ustava, čijim je odredbama stavljeno u dužnost Popečiteljstvu unutrašnjih dela „da zavede i uredi pošte i upravlja njima”. U skladu sa ustavnim načelima osnovana je komisija sa nimalo lakim zadatkom da po uzoru na srednju i zapadnu Evropu predloži sistematsko organizovanje pošta i javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji.

Ambicioznim projektom iz 1837. godine bilo je predviđeno da se u svakoj većoj varoši otvori pošta kojom bi se koristila i privatna lica. Ubrzo se, međutim, konstatovalo da će prihod od privatnih pisama biti neznatan, te se ovako široka mreža pošta još ne može ostvariti. Zato je određeno da svako okružno i sresko načelstvo odredi po jednog pisara koji će prikupljati zvanična i privatna pisma, kao i pakete, i predavati ih surdžiji koji kroz mesta prolazi.

Uporedo sa administrativnim pripremama za uvođenje javne poštanske službe i stvaranje solidne poštanske organizacije, menzulansko-glasnička služba prerasla je u javnu poštansku mrežu i bez posebnih zakonskih propisa. Najpre su počele da se formiraju postekspedicije koje su primale i privatna pisma, a isti slučaj je bio i sa menzulanama.

Naša pošta je do sada više puta prigodnim markama obeležavala godišnjice uvođenja javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji. Prvi put je to bilo 1990. godine kada se navršavalo 150 godina. Kao motiv na marki prikazana je tatarska veza prenosa pošiljaka, rad u akvarelu austrijskog slikara Karla Gobela. U donjem desnom uglu prikazan je jedan od prvih poštanskih žigova korišćen u Beogradu 1840. godine. Nominala marke je bila 0,50 tadašnjih dinara, a grafičku obradu uradio je Dimitrije Čudov, akademski slikar iz Beograda.

Povodom 160 godina javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji emitovana je prigodna marka 2000. godine. Motiv na marki je stara zgrada beogradske Pošte broj 2 kod Železničke stanice, srušena tokom bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine. Likovno rešenje marke uradio je Radomir Bojanić, akademski slikar iz Beograda, a nominala je 10 dinara.